'T Wonder-boeck

David Joris, 'T Wonder-boeck : waer in dat van der werldt aen versloten gheopenbaert is;
wie een der Ick (segt die Heere) senden sal, ontfangt in mynen naem, die ontfanght my;
wie my ontfanght, ontfanght den die my ghesonden heeft ...: oochghelouet moet hy sijn,
die als een ambassatoer gheconden komt...', Theodorus II de Borne, Deventer, 1542, coll.
Universiteitsbibliotheek Gent/Google Books Project

'T Wonder-boeck wordt als het hoofdwerk van Joris beschouwd. Hij geeft er onbeschroomd zijn ideeën in weer. Hij zegt uit Gods mond te spreken; ongeloof aan hem was die zonde tegen den Heilige Geest welke noch in deze eeuw noch in de toekomende vergeven zal worden. Hij alleen wist wat ter zaligheid nodig is; wie zich hoeden wilde voor het oordeel des Heeren, moest naar hem luisteren, zijn raad opvolgen.

Deze zelfverheffing maakt het begrijpelijk dat Joris zich de meest gewijde namen toe-eigende. Enkele voorbeelden van deze namen uit 't Wonderboeck zijn: 

evenbeeld Gods, gezalfde des Heeren, koning der gerechtigheid, geest des levens, hemelse Adam en verstand Gods."

De laatste Adam, David Jorisz., 1542,

gravure van de hand van de auteur zelf, gebruikt in 'T Wonder-boeck

"Volgens de Schrift is Jezus is de Tweede Mens, de Laatste Adam, het hoofd van een nieuw mensengeslacht."

"Its chief claim to recognition is its use, in the latter part, of the phrase Restitutio Christi, which apparently suggested to Servetus his title Christianismi Restitutio (1553). This concept of the 'Restitution' by the return of ALL the souls into the unity with Christ is probably the oldest presentation of the concept of the 'Reintegration' as described by de Pasqually in the 18th century. It is also the expression of the primitive Rosicrucian teachings, who were first manifested into the Protestant movement and part of the inner teachings of the Anabaptists. In the first edition is a figure of the 'new man', signed with the author's monogram, and probably drawn as a likeness of himself; it fairly corresponds with the alleged portrait, engraved in 1607, reproduced in the appendix to A. Ross's Pansebeia (1655)." (Kingsgarden)

A. Ross, Pansebeia, 1655

houtsnede van de hand van David Joris, 'T Wonder-boeck, Theodorus II de Borne,
Deventer, 1542, coll. Universiteitsbibliotheek Gent/Google Books Project

't Wonder-boeck werd voor het eerst uitgegeven in 1542-1544 in Deventer door Theodorus II de Borne. "This first edition can be theologically located to his ideas during this important transitionary Antwerp period." (A certain measure of perfection, dd. 28/12/2016)
Het is geïllustreerd met 2 houtsneden die door de auteur (en eveneens beeldend kunstenaar), David Joris, gemaakt waren. Er wordt gespeeld zowel met de tekst zelf als met de ingevoerde gravures in die tekst.

tekstvaas, David Joris, 'T Wonder-boeck, Theodorus II de Borne,
Deventer, 1542, coll. Universiteitsbibliotheek Gent/Google Books Project

David Joris, 'T Wonder-boeck, Theodorus II de Borne,
Deventer, 1542, coll. Universiteitsbibliotheek Gent/Google Books Project

De Universiteitsbibliotheek Gent bezit een exemplaar van deze eerste editie (nr Theol 11)(barcode onleesbaar) en die werd in het kader van het Goole Books Project gedigitaliseerd.

De tweede editie dateert uit 1551, door "den auteur selve ghecorrigeert ende vermeerdert", en werd gedrukt door David Ketel (ook Deventer) die in 1554 daarvoor gestraft is met de dood. Alle uitgaven verschijnen anoniem om censuur en veroordeling tot de dood te ontlopen. De twee delen van de oorspronkelijke uitgave worden opgedeeld in totaal vier delen.

David Joris, 'T Wonder-boeck : waer in dat van der werldt aen versloten gheopenbaert is;
wie een der Ick (segt die Heere) senden sal, ontfangt in mynen naem, die ontfanght my;
wie my ontfanght, ontfanght den die my ghesonden heeft ...: oochghelouet moet hy sijn,
die als een ambassatoer gheconden komt...', Dierck Mullem, Vianen, 1584 of 1595, coll.
Universiteitsbibliotheek Gent/Google Books Project

De derde en vierde edities dateren uit 1583-1584 en 1595 (bij beide edities is als jaar van uitgave 1551 vermeld), en werden gedrukt door Jan Canin van Dordrecht en Dierck Mullem in Vianen, nadat hij uit Rotterdam werd verbannen, en uitgegeven in opdracht van de minister Herman Herberts van Dordrecht.

David Joris, 'T Wonder-boeck, Dierck Mullem, Vianen, 1584 of 1595, coll. Universiteitsbibliotheek 

Gent/Google Books Project, nr. 900000178230 (G. 6793) - gravure naar de houtsneden van de 

hand van David Joris zelf ?, zat niet in de eerste editie

Een exemplaar van deze editie, vermoedelijk uit 1584, bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek van Gent: nr. 900000178230 (G. 6793) en is online te bekijken dankzij het Google Books Project.
Eén van de eigenaars van het boek noteerde vooraan in het boek: "het eerste boek in de Nederlanden gedrukt, in het welk figuren in koper gesneden werden." Hij vermeldt David Ketel (Deventer) als drukker van de 1551 editie, het jaartal dat ook op de titelpagina vermeld wordt.
Het boek bestaat uit vier delen in 1 vol. in-folio, ca. 400 p. en is inderdaad geïllustreerd met kopergravures in de tekst. Daarnaast zijn er talrijke, in detail uitgewerkte initialen én houtsneden. De drie houtsneden van de hand van David Joris zelf, zijn vervangen door kopergravures naar de originelen door o.a. Hieronymus Wierix (IRW)(twee van de drie zijn zo getekend).
De twee andere (eveneens door Google gedigitaliseerde) exemplaren van de Universiteitsbibliotheek Gent, nr. 900000187006 (Her. 633) en  G. 6796 (barcode onleesbaar) - dateren ook uit 1584.

David Joris, 'T Wonder-boeck, Dierck Mullem, Vianen, 1584 of 1595, coll. Universiteitsbibliotheek Gent/Google Books Project, nr. 900000178230 (G. 6793) - gravure naar de houtsneden van de hand van David Joris zelf

De wijzende handjes in de marge verdwijnen.

David Joris, 'T Wonder-boeck, Theodorus II de Borne,
Deventer, 1542, coll. Universiteitsbibliotheek Gent/Google Books Project

"Only the first edition contains engraved hands - each one different from the other. The different positions of the fingers of these hands are alledged to convey a mysterious coded message, whose significance has been lost." (Kingsgarden)


Invaluable vermeldt dat het Duitse lettertype werd vervangen door een Nederlands lettertype, maar dat geldt niet voor de boeken in de universiteitsbibliotheek UGent, misschien is dat nog een mogelijk verschil tussen de 1584 en de 1595 editie?

Exemplaar 900000178230 (G. 6793) bevat ook een portret door Van Sieghem van David Joris, "gezegd den Duyvel van Delft"


Totaalzicht:

een geveild exemplaar van David Joris, 'T Wonder-boeck, Dierck Mullem, Vianen, 1584 of 1595

De evolutie van de afbeeldingen:

De laatste Adam, David Jorisz., 1542,
gravure van de hand van de auteur zelf, gebruikt in 'T Wonder-boeck

De laatste Adam, Hieronymus Wierix (IRW), naar David Jorisz., 1584,
gravure gebruikt in 'T Wonder-boeck

De laatste Adam, Hieronymus Wierix (IRW), naar David Jorisz., 1584,
ingekleurde gravure gebruikt in 'T Wonder-boeck

De laatste Adam, Hieronymus Wierix, naar David Jorisz., 1583 - 1584,
gravure, h 241mm × b 163mm, Rijksmuseum RP-P-2002-292

(info o.a. uit Wikipedia  & Invaluable dd. 01/12/2016, deze laatste gebaseerd op de volgende bronnen: Van der Linde 58; Typ. Bat. 5644; Bainton, David Joris, p. 71-3; Cat. Mtschp. Ned. Letterk. I, p. 168; Machiels J 236; Valkema Blouw, 'Printers to the 'arch-heretic' David Joris. Prolegomena to a bibliography of his works', in: Quaerendo, 21 (1991), p. 163-209, esp. 192-6; only three copies in the NCC)